Poëzie is ‘een genre in de literatuur waarbij tekst in de vorm van een gedicht wordt gebracht.‘ (Redactie Ensie, 30-03-2015). Het is een breed genre waar veel teksten en verhalen onder vallen. Je kunt op allerlei manieren met poëzie aan de slag in de klas, maar hoe pak je dit nu het beste aan? Daarvoor wilde ik zelf vooral graag weten welke soorten gedichten en rijm er zijn. Bij elke vorm heb ik zelf een gedichtje gemaakt, waardoor de vorm duidelijk wordt. Door de basis goed aan kinderen uit te leggen, is het voor kinderen mogelijk om hier zelf mee aan de slag te gaan.
Kenmerken van poëzie
Poëzie is soms lastig te herkennen, daarom geef ik je hier enkele kenmerken:
- Teksten zijn vaak op verschillende manieren op te vatten;
- Elk woord is belangrijk;
- Het draait vooral om associatie, klank en gevoel;
- De voordracht speelt een grote rol.
Poëzie is overigens breder dan deze kenmerken. Het is lastig te kaderen en ligt vaak ook aan de intentie van de schrijver. In dit blog probeer ik, gericht op het onderwijs, verschillende soorten dichtvormen uit te leggen. Hopelijk kunnen leerkrachten (of ouders) dit gebruiken om kinderen kennis te laten maken met poëzie en misschien kinderen zelfs over te halen tot het schrijven van poëzie.
Soorten gedichten:
Er zijn verschillende soorten gedichten. Hieronder leg ik de bekendste vormen uit én daarbij geef ik zelfgemaakte voorbeelden.
- Elfje: een gedicht van 11 woorden en 5 regels. Regel 1 bestaat uit 1 woord, regel 2 uit 2 woorden, regel 3 uit 3 woorden, regel 4 uit 4 woorden én regel 5 uit 1 woord.
Kinderboek
Vol verhalen
Lees ik graag
Ben er dol op
Kinderboeken
- Kwatrijn: een gedicht met 4 regels. De rijm hierin kan AABB, ABBA of ABAB zijn (zie het volgende kopje ‘soorten rijm’).
Ik ben dol op kinderboeken
bij mij thuis vind je ze in alle hoeken
Op de tafel, naast de bank,
op het nachtkastje én zelfs op het aanrecht naast de snijplank
- Rondeel: een gedicht van 8 regels waarin regel 1, 4 en 7 hetzelfde zijn. Regel 2 en 8 zijn ook hetzelfde.
Ik lees graag kinderboeken
Daarom ben ik de Kinderboekenjuf
Elk boek neemt mij mee naar een andere wereld
Ik lees graag kinderboeken
Allerlei verhalen in mijn hoofd
Ik vertel ze aan de kinderen in de klas
Ik lees graag kinderboeken
Daarom ben ik de Kinderboekenjuf
- Stapelgedicht: stapel een aantal boeken op elkaar. De titels vormen een gedicht. De regels voor dit gedicht zijn vrij (het hoeft dus niet te rijmen).
- Haiku: een gedicht met 3 regels. De eerste en de laastste regel bestaan uit 5 lettergrepen, de tweede bestaat uit 7 lettergrepen.
Lezen is zo fijn
Kinderboeken overal
Kinderboekenjuf
- Limerick: kort gedicht van 5 regels waarbij de eindrijm volgens het AABBA schema is.
Het lezen van kinderboeken, dat vind ik fijn
vooral met zo’n verhaal waarin ik verdwijn
Uren en uren kan ik naar de letters staren,
de mooiste verhalen, die wil ik bewaren
elk nieuw verhaal is voor mij een goudmijn
- Klankdicht: een klank op bijvoorbeeld de melodie van muziek. Zoals dit voorbeeld Tjielp dat op muziek gezet is (vanaf 0.50 begint het gedicht):
- Sonnet: Een sonnet is een gedicht van veertien regels met specifieke vormeisen wat betreft indeling en rijm.
Ik heb mij niet gewaagd aan een sonnet.
Op Elly en Rikkert zijn verschillende sonnetten te vinden.
- Vrije dichtvorm: De vrije vers is geheel vrij vorm te geven. Hierbij hoeft geen rekening gehouden met regellengtes, rijm, etc.
Ik heb mij niet gewaagd aan een vrije vers.
Op Robin Kerkhof zijn verschillende vrije verzen te vinden.
Soorten rijm:
- Voorrijm (ookwel bekend als beginrijm) – De eerste woorden rijmen op elkaar
Door het gebruik van dit woord
Hoor je hoe het begin van de zin rijmt
Boeken zijn er in allerlei soorten en maken
Zoeken tussen alle soorten is zo fijn
- Eindrijm – laatste klinker en medeklinkers worden herhaald. Herkenbaar in veel prentenboeken. (Komt ook vaak terug in Sinterklaasgedichten, waarbij de zinnen helaas gevormd worden rondom de rijmende woorden.)
Sint en Piet zaten te bedenken,
welk boek ze jou zouden schenken
- Alliteratie – herhalen van de eerste medeklinker van een woord
Bijzondere boeken blijven belangrijk
- Assonantie – herhaling van klinkers die hetzelfde uitgesproken worden
Boven boren blijft storen, zo kan ik de woorden niet horen
Rijmschema/ritme:
- Gepaard rijm: AABB – CCDD
Ik ben dol op kinderboeken (A)
bij mij thuis vind je ze in alle hoeken (A)
Op de tafel, naast de bank, (B)
op het nachtkastje én zelfs op het aanrecht naast de snijplank (B)
- Gekruisd rijm: ABAB – CDCD
Ik ben dol op kinderboeken (A)
de hele dag door lees ik ze graag (B)
je vindt ze thuis in alle hoeken (A)
welk boek zal ik eens lezen vandaag? (B)
- Omarmend rijm: ABBA – CDDC
Ik ben dol op kinderboeken (A)
de hele dag door lees ik ze graag (B)
soms lees ik vlug, soms gaat het traag (B)
én soms dan mag ik nieuwe boeken uitzoeken (A)
- Gebroken rijm: ABCB – DEFE of ABAC – DEDF
Ik ben dol op kinderboeken (A)
in de klas lees ik graag voor (B)
de kinderen lezen graag zelf (C)
maar soms dan lezen wij samen in koor (B)
- Slagrijm: AAAA – BBBB
Een kinderboek lees ik elke dag (A)
soms met een traan, soms met een lach (A)
daarna schrijf ik online een verslag (A)
hopelijk gaan jullie dan ook overstag (A)
Lesidee bij (alle) poëzie
Lees het gedicht voor en bespreek het met de kinderen. Vragen die je hierbij kunt stellen:
- Wat doet het gedicht met je?
- Wat zou de schrijver willen zeggen met dit gedicht?
- Kan je het gedicht ook met een andere gedachte lezen?
- Welk woord zou jij veranderen?
- Hoe is dit gedicht opgebouwd?
Poëzieweek
Elk jaar tijdens de poëzieweek in Nederland en Vlaanderen staat poëzie centraal. Deze week start elk jaar op gedichtendag. Gedichtendag vindt plaats op de laatste donderdag van januari. Net als tijdens de kinderboekenweek, worden er allerlei activiteiten georganiseerd.
Bij aankoop van €12,50 aan poëzie ontvang je het poëziegeschenk. Voor scholen zijn er elk jaar ook verschillende lessuggesties. Door je aan te melden voor de poëzieweek nieuwsbrief, blijf je hiervan op de hoogte.
Overige ideeën rondom poëzie
- Bekijk de klokhuisaflevering over poëzie.
- Bekijk de aflevering van Huisje Boompje Beestje over poëzie.
- Ga tijdens de poëzieweek aan de slag met enkele poëzielessen, klik hier.
- Doe mee met het raadgedicht. Weet jij welk woord in dit gedicht hoort?
- Tijdens een inspiratieavond heb ik een poëzieworkshop van Jaap Robben gehad. Die ging als volgt:
Bedenk 1 willekeurig zelfstandig naamwoord. Associeer hier steeds 2 woorden bij en schrijf die elk aan de andere kant op. Doe dit vervolgens nogmaals, nogmaals en nogmaals. Bedenk uiteindelijk 1 nieuwe associatie bij beide woorden.
Nu begint het: welke nieuwe woorden kun je maken door woorden aan elkaar te koppelen? Zo kom je aan bijzondere woorden waar je een gedicht over zou kunnen schrijven.
- Kopieer één bladzijde met tekst voor alle kinderen. Kinderen omcirkelen verschillende woorden waarmee ze een gedicht maken, de rest van de bladzijde wordt weggestreept. Die woorden samen vormen een gedicht. Bekijk een voorbeeld.
- Ga aan de slag met visuele poëzie. Klik een voorbeeld. Gebruik woorden als tekening om de woorden kracht bij te zetten.
Of het boek Rond vierkant vierkant Rond van Ted van Lieshout, met allerlei beeldsonnetten:
- Maak een raamgedicht. Hang teksten op het raam of op elk raam één woord.
- Maak zelf een gedicht en maak hier een illustratie bij. Enkele jaren geleden heeft mijn duo met de kinderen een gedicht a la De heks van Sier-Kon-Fleks gemaakt.
Poëzie in kinderboeken:
Een van mijn favorieten is Gruwelijke rijmen.
Boeken met poëzie op Kinderboekenjuf zijn:
- Waar de wind waait
- Jij bent de liefste
- De vier kaboutertjes in de zomer of winter
- De boekenbus
- Als sint dat ziet
- Ze gaan er met je neus vandoor
Andere boeken:
Boeken op rijm:
Verschillende boeken zijn op rijm geschreven. Op Kinderboekenjuf vind je de volgende boeken:
Andere boeken op rijm:
Voor nu wens ik je in ieder geval veel dicht-, rijm- en poëzie-plezier!
